Umowa o zakazie konkurencji. Wszystko co chcesz wiedzieć

Robert Solga

radca prawny

Aktualizacja: 11 czerwca 2024 r. Stan prawny artykułu aktualny na 11 czerwca 2024 r.

Zakaz konkurencji może dotyczyć umów między pracodawcą a pracownikiem, umów zlecenie, o dzieło, umów pomiędzy przedsiębiorcami (B2B), a także umów zawieranych z członkami zarządu lub wspólnikami. Zakaz konkurencji może być zawierany na czas trwania stosunku pracy lub współpracy oraz może obowiązywać strony po zakończeniu stosunku pracy lub współpracy. Zwykle to właśnie ten drugi, zwany też „lojalką”, ma dużo większą wagę dla ochrony interesów przedsiębiorcy. Co może obejmować zakaz konkurencji? Kiedy jest nieważny? Jaka kara czeka osoby, które dopuszczą się jego złamania? Poniżej znajdziesz odpowiedź na te i wiele więcej często zadawanych pytań. Zapraszam.

Spis treści

1. Umowa o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy

Umowa o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy oznacza, że w czasie trwania stosunku pracy pracownik nie może konkurować z pracodawcą, czyli prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy oraz pracować dla kogoś, kto prowadzi taką działalność konkurencyjną.

Zakaz konkurencji w czasie trwania stosunku pracy jest nieodpłatny.

Należy pamiętać, że nawet gdy pracownik nie podpisze umowy o zakazie konkurencji, jest związany obowiązkiem lojalności i obowiązkiem dbania o dobro zakładu pracy, co w pewnym zakresie oznacza zakaz konkurowania z pracodawcą.

2. Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy

Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy oznacza, że przez określony czas po ustaniu stosunku pracy były pracownik nie może konkurować z pracodawcą, czyli prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy oraz pracować dla kogoś, kto prowadzi taką działalność konkurencyjną.

Zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest odpłatny, czyli pracodawca musi płacić byłemu pracownikowi odszkodowanie za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej. Musi być również zawarty na czas określony.

Jeżeli pracownik nie ma umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy oznacza to, że od razu po rozwiązaniu umowy o pracę może zatrudnić się u konkurenta lub otworzyć własną, konkurencyjną działalność gospodarczą.

Wtedy jedynym ograniczeniem w konkurowaniu z byłym pracodawcą będzie tajemnica przedsiębiorstwa, o ile pracodawca ją miał oraz zasady uczciwej konkurencji.

3. Zakaz konkurencji w „Kodeksie pracy”

Brak umowy o zakazie konkurencji nie oznacza, że pracownik może bez ograniczeń konkurować ze swoim pracodawcą. Nawet bowiem bez umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej, która godzi w interesy pracodawcy.

Pracownik tylko z tego powodu, że zawarł umowę o pracę, jest zobowiązany w czasie trwania stosunku pracy dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Jest to tak zwany obowiązek lojalności wobec pracodawcy i jest on podstawowym obowiązkiem pracowniczym (art. 100 § 2 pkt. 4 Kodeksu pracy). Przepis ten zakazuje również pracownikowi rywalizacji z pracodawcą o jego klientów. Pracownik nie może składać ofert klientom pracodawcy, a co za tym idzie, nie może ich także przejmować.

Przepis ten nie zastępuje jednak umowy o zakazie konkurencji. Odnosi się bowiem jedynie do takiej aktywności pracownika, która może narazić pracodawcę na szkodę. Umowa o zakazie konkurencji wzmacnia obowiązek lojalności pracownika wobec pracodawcy. Warto też, z punktu widzenia pracodawcy, zwrócić uwagę na to, że pracownik raczej będzie pamiętał, jaką umowę podpisał, niekoniecznie zaś będzie znał przepis art. 100 § 2 pkt. 4 Kodeksu pracy.

Dlaczego zatem należy podpisywać umowę o zakazie konkurencji? Między innymi dlatego, że obowiązek lojalności ustaje z chwilą rozwiązania umowy o pracę. Od tego momentu były już pracownik nie ma obowiązku dbania o dobro byłego zakładu pracy.

4. Czym jest zakaz konkurencji

Zakaz konkurencji oznacza, że w zakresie określonym w umowie pracownik nie może:

a) prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani

b) świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność (zakaz konkurencji).

Kluczowe jest tutaj pojęcie „działalność konkurencyjna”, ponieważ zakaz może dotyczyć tylko „działalności konkurencyjnej”. W dużym skrócie, pracodawca nie może zakazać tego, czego sam nie robi lub nie planuje robić, czyli nie może być psem ogrodnika.

Istotne jest również określenie zakresu zakazu konkurencji w odniesieniu do zakazanych form aktywności pracownika.

Warto napisać w umowie w jakich formach pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej (np. jednoosobowa działalność gospodarcza, spółki cywilne, osobowe, kapitałowe, ilość posiadanych udziałów lub akcji, itp.), a także co oznacza, że nie może pracować na rzecz podmiotu, który prowadzi taką działalność (np. pozostawanie członkiem organów konkurencyjnych firm, agentem, prokurentem, itp.).

5. Działalność konkurencyjna

Zakres zakazu konkurencji powinien wynikać z umowy. Strony mogą w umowie zawęzić pojęcie działalności konkurencyjnej w stosunku do tej, którą prowadzi pracodawca (na przykład terytorialnie lub przedmiotowo), ale nie mogą go rozszerzyć poza tę działalność.

Ustalenie tego, co jest działalnością konkurencyjną, należy zacząć od zapoznania się z umową o zakazie konkurencji.

Zakres zakazu konkurencji nie może jednak wykraczać poza działalność pracodawcy.

Działalnością konkurencyjną jest aktywność przejawiana w tym samym lub takim samym zakresie przedmiotowym i skierowana do tego samego kręgu odbiorców, pokrywająca się – chociażby częściowo – z zakresem działalności podstawowej lub ubocznej pracodawcy.

W rezultacie zakazana może być taka działalność, która narusza interes pracodawcy lub mu zagraża.²

W celu ustalenia, czy nowy pracodawca prowadzi działalność konkurencyjną wobec byłego pracodawcy, należy porównać działalności obu pracodawców. Jeżeli w jakimś zakresie, nawet ubocznym, pokrywają się, mamy do czynienia z tak zwanym stosunkiem konkurencyjności. Zatrudnienie się u takiego pracodawcy będzie oznaczało naruszenie zakazu konkurencji.

Pracownik związany zakazem konkurencji nie może świadczyć pracy lub usług tylko na rzecz podmiotów, które prowadzą działalność konkurencyjną wobec byłego pracodawcy. Może pracować dla wszystkich innych podmiotów.

Przykłady:

Przedstawiciel handlowy w firmie sprzedającej materiały budowlane bez obaw może zatrudnić się w firmie, która sprzedaje artykuły spożywcze.

Spawacz w firmie produkującej ogrodzenia może zatrudnić się jako spawacz w firmie produkującej zbiorniki ciśnieniowe, statki, samochody lub cokolwiek innego.

Specjalista do spraw marketingu w firmie sprzedającej odzież dziecięcą może zatrudnić się jako specjalista do spraw marketingu w firmie sprzedającej odzież dla dorosłych.

6. Zakaz konkurencji a umowa o zachowaniu poufności

W tym miejscu warto wspomnieć, że poza umową o zakazie konkurencji, prawo daje pracodawcom również inne narzędzia ochrony swoich interesów. Jednym z nich jest umowa o zachowaniu poufności. Zakaz konkurencji ma na celu zapobieganie sytuacjom, w których pracownik mógłby podjąć działalność konkurencyjną wobec pracodawcy. Z kolei umowa o zachowaniu poufności zabezpiecza informacje poufne i tajemnice handlowe przedsiębiorstwa, do których dostęp miał pracownik, przed ujawnieniem lub wykorzystaniem. Zastosowanie obu tych umów pozwala na bardzo szczelne zabezpieczenie interesów przedsiębiorstwa w najważniejszych płaszczyznach.

7. Odszkodowanie dla pracownika za zakaz konkurencji

Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest umową odpłatną. Pracownik powinien otrzymać od byłego pracodawcy odszkodowanie za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej. Z reguły jest ono wypłacane miesięcznie, w miarę przestrzegania przez pracownika zakazu konkurencji.

Minimalne odszkodowanie za zakaz konkurencji nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji i może być wypłacane w miesięcznych ratach (art. 101²§ 3 k.p.).

Kodeks pracy określa tylko minimalną wysokość odszkodowania. Strony mogą je ustalić na wyższym poziomie.

Nieustalenie w umowie wysokości odszkodowania za zakaz konkurencji, albo ustalenie go w wysokości niższej od minimalnej, powoduje, że z mocy prawa były pracownik powinien otrzymać odszkodowanie minimalne.

8. Czas trwania zakazu konkurencji

Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy musi być zawarta na czas określony (art. 101² k.p.). Umowa bez terminu albo zawarta na czas nieokreślony, jest nieważna.

Czas trwania zakazu konkurencji nie powinien przekraczać rzeczywistej potrzeby pracodawcy. W praktyce najczęściej spotyka się zakazy konkurencji trwające od kilku miesięcy do 2 lat.

Zbyt długi okres zakaz konkurencji może zostać uznany za sprzeczny z zasadą swobody umów lub zasadami współżycia społecznego, co z kolei spowoduje nieważność całej umowy.

9. Wypowiedzenie i rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji

Pracodawca może w pewnych sytuacjach wypowiedzieć umowę o zakazie konkurencji albo od niej odstąpić. Umowę tę można również rozwiązać w drodze porozumienia stron.

Odstąpienie lub wypowiedzenie umowy o zakazie konkurencji przez pracodawcę jest możliwe pod warunkiem, że zapis taki został zawarty w umowie. Niestety, brak jest jednoznacznych wytycznych dotyczących sytuacji, w których pracodawca może taką umowę wypowiedzieć. Wyznacznikiem mogą być przede wszystkim orzeczenia sądów w tym przedmiocie. Raz wskazują one, że umowa o zakazie konkurencji powinna zawierać szczegółowy wykaz sytuacji, których zaistnienie pozwala na rozwiązanie umowy. Innym razem, że przyczyna rozwiązania umowy może być wskazana w sposób ogólny, pracodawca sam może ocenić czy „ustały przyczyny uzasadniające istnienie zakazu konkurencji”.

Czy pracownik może wypowiedzieć umowę o zakazie konkurencji? Tylko jeśli umowa o zakazie konkurencji daje mu taką możliwość. Zwykle jednak nie stosuje się takich zapisów. Tylko raz w życiu widziałem umowę o zakazie konkurencji, która przewidywała dla pracownika możliwość jej wypowiedzenia.

10. Odmowa podpisania umowy o zakazie konkurencji

Pracownik nie ma obowiązku podpisania umowy o zakazie konkurencji.

Jeżeli jednak odmówi podpisania umowy o zakazie konkurencji, to musi liczyć się z tym, że pracodawca wypowie mu umowę o pracę. Odmowa podpisania umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy najczęściej uzasadnia wypowiedzenie umowy o pracę.¹

11. Odpowiedzialność pracownika za naruszenie zakazu konkurencji

Mamy dwie umowy o zakazie konkurencji – na czas trwania stosunku pracy oraz po jego zakończeniu. Odpowiedzialność za naruszenie każdej z nich podlega innym zasadom.

Odpowiedzialność za naruszenie zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy

Za naruszenie zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy pracownik ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą zgodnie z Kodeksem pracy.

Jeżeli pracownik wyrządził szkodę nieumyślnie, to jego odpowiedzialność odszkodowawcza ograniczona jest do wysokości rzeczywistej straty pracodawcy oraz trzymiesięcznego wynagrodzenia (art. 114-115 i 119 k.p.).

Jeżeli jednak pracownik wyrządził szkodę umyślnie, to ponosi nieograniczoną odpowiedzialność za straty i utracone zyski pracodawcy, bez ograniczenia do trzymiesięcznego wynagrodzenia (art. 122 k.p.).

Odpowiedzialność za naruszenie zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy

Odpowiedzialność odszkodowawcza za naruszenie zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy podlega pod Kodeks cywilny. Oznacza to, że nie mają do niej zastosowania ograniczenia odpowiedzialności wynikające z Kodeksu pracy.

W konsekwencji były pracodawca może żądać naprawienia szkody obejmującej straty i utracone zyski w pełnej wysokości, bez żadnych ograniczeń.

12. Kara umowna za naruszenie zakazu konkurencji

Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy może przewidywać karę umowną za złamanie zakazu konkurencji (art. 483 i następne k.c.). Kara taka nie jest dopuszczalna w odniesieniu do złamania zakazu konkurencji w czasie trwania umowy o pracę.

Jeżeli nie przewidzimy kary umownej, to możemy dochodzić odszkodowania za złamanie zakazu konkurencji wyłącznie na tak zwanych zasadach ogólnych. W toku sprawy pracodawca musi udowodnić fakt złamania zakazu konkurencji, a także wyrządzoną przez to działanie szkodę – straty i utracone korzyści. Nie jest to łatwe. Stąd właśnie najlepszym rozwiązaniem okazuje się wskazanie w umowie o zakazie konkurencji kary umownej za jej złamanie. Do uzyskania kary umownej potrzebne nam jest jedynie wykazanie przed sądem faktu złamania zakazu konkurencji.

Koniecznie należy przewidzieć w umowie możliwość dochodzenia odszkodowania przewyższającego zastrzeżoną karę. Jeśli tego nie zrobimy, kara umowna będzie naszym jedynym odszkodowaniem, nawet jeśli w praktyce utracone korzyści będą dużo wyższe.

Nie oznacza to, że pracodawca może kształtować wysokość kary umownej na dowolnym poziomie. Jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana, pracownik w czasie procesu może żądać, by sąd obniżył ją do odpowiedniej wysokości.

13. Umowa o zakazie konkurencji – w jakiej formie

Umowa o zakazie konkurencji, zarówno w czasie trwania stosunku pracy jak i po jego ustaniu, musi być zawarta w formie pisemnej, pod rygorem nieważności. Oznacza to, że ustne albo mailowe uzgodnienia są nieważne.

Umowa o zakazie konkurencji jest umową odrębną od umowy o pracę. Nie oznacza to, że musi być zawarta w odrębnym dokumencie. W praktyce często jest zawierana w tym samym dokumencie, co umowa o pracę, i stanowi jeden z jej paragrafów. Z punktu widzenia prawa ten paragraf stanowi właśnie odrębną umowę o zakazie konkurencji (art. 101¹i 101²Kodeksu pracy).

Ma to duże znaczenie, zwłaszcza gdy umowę o zakazie konkurencji podpisuje pełnomocnik. Pełnomocnictwo do zawarcia umowy o pracę nie uprawnia bowiem do zawarcia umowy o zakazie konkurencji. Są to przecież dwie odrębne umowy.

14. Zakaz konkurencji a umowa zlecenia

Zakaz konkurencji w umowie zlecenia (jak również umowie o dzieło) jest dopuszczalny na podstawie zasady swobody umów. Strony umowy mogą ułożyć łączący je stosunek prawny według swego uznania, ale musi on być zgodny z naturą stosunku prawnego, ustawą i zasadami współżycia społecznego art. 353 (1) k.c. Jeżeli zakaz konkurencji w umowie zlecenia wykracza poza zasadę swobody umów, to jest on nieważny (art. 58 k.c.). W myśl przeważającej obecnie linii orzeczniczej, stosowanie nieodpłatnego zakazu konkurencji w umowie zlecenia lub o dzieło, z osobą która nie jest przedsiębiorcą, pociąga za sobą duże ryzyko, że sąd stwierdzi nieważność takiego zakazu.

15. Zakaz konkurencji w umowie agencyjnej

Zakaz konkurencji w umowie agencyjnej może być zastrzeżony zarówno w czasie jej trwania, jak i po ustaniu.

Zakaz konkurencji po ustaniu umowy agencyjnej może być wprowadzony tylko na czas ograniczony, nie dłuższy niż dwa lata po rozwiązaniu umowy, pod warunkiem, że dotyczy grupy klientów lub obszaru geograficznego, objętych działalnością agenta, oraz rodzaju towarów lub usług stanowiących przedmiot umowy. Zakaz ten wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności. Za czas trwania zakazu konkurencji po ustaniu umowy agent ma prawo do wynagrodzenia, chyba że strony postanowią inaczej.

Do dnia rozwiązania umowy agencyjnej dający zlecenie może odwołać zakaz konkurencji. Odwołanie powinno być złożone w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Po upływie sześciu miesięcy od chwili odwołania zakazu konkurencji dający zlecenie jest zwolniony z obowiązku wypłacania byłemu agentowi wynagrodzenia za zakaz konkurencji (art. 764⁷ k.c.). Agent sam może zwolnić się z zakazu konkurencji, pod warunkiem jednak, że wypowiedział umowę na skutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi dający zlecenie. Zwolnienie to następuje przez złożenie przez agenta dającemu zlecenie oświadczenia na piśmie przed upływem miesiąca od dnia wypowiedzenia (art. 764⁸ k.c..

16. Zakaz konkurencji między przedsiębiorcami

Zakaz konkurencji w umowach między przedsiębiorcami, czyli w umowach B2B, jest dopuszczalny na zasadzie swobody umów, o której wspominałem już powyżej. Zakaz konkurencji w trakcie trwania współpracy zwykle ma charakter nieodpłatny. Korzyści płynące ze współpracy mają bowiem rekompensować ograniczenia wynikające z zakazu konkurencji. W wielu sytuacjach nieodpłatny może być również zakaz konkurencji po rozwiązaniu współpracy, chociaż należy tu zachować szczególną ostrożność. Zakaz konkurencji w umowach B2B po ustaniu współpracy jest bardzo wnikliwie analizowany w toku ewentualnych sporów sądowych. Warto wiec szczegółowo opisać przedmiot zakazu konkurencji, zasady jego odpłatności, czy wysokość kary umownej, by każda ze stron wiedziała, co może robić, czego nie i jakie konsekwencje może ponieść.

17. Zakaz konkurencji dla członka zarządu spółki z o.o.

Zakaz konkurencji obowiązuje członka zarządu z mocy prawa, czyli bez potrzeby podpisywania dodatkowej umowy o zakazie konkurencji (art. 211 k.s.h.). Członek zarządu jest związany zakazem konkurencji w czasie pełnienia swojej funkcji. Oczywiście organ uprawniony do powoływania zarządu może udzielić danemu członkowi zgody na działalność konkurencyjną.

Zakaz konkurencji z mocy prawa ustaje jednak z chwilą, z którą wygasa mandat członka zarządu, a więc wtedy, gdy najbardziej by się przydał. Dlatego, by zabezpieczyć interes spółki, warto podpisać z członkiem zarządu umowę o zakazie konkurencji po ustaniu mandatu.

Autor: Robert Solga, radca prawny, wspólnik kancelarii Robert Solga i Wspólnicy

Jeżeli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawie umowy o zakazie konkurencji, skontaktuj się ze mną:

e-mail: [email protected]

Przypisy

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2013 r. II PK 165/12
Wyroki Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 11 października 2012 r., III APa 18/12, Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 3 marca 2015 r., III APa 13/14
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2013 r. II PK 165/12

[email protected]

+48 604 239 125